ابن‌مکتوم تاج‌الدین ابومحمد احمد بن عبدالقادر قیسیاِبْنِ مَکْتوم، ابومحمد احمد بن عبدالقادر بن احمد قیسی، ملقب به تاج‌الدین ( ذیحجه ۶۸۲ -۲۷ رمضان ۷۴۹/ مارس ۱۲۸۴-۱۹ دسامبر ۱۳۴۸)، مفسر، ادیب و فقیه حنفی مصری می‌باشد. ۱ - معرفیمکتوم نام نیای پدرش بود. [۱]
ابن مکتوم، احمد، ج۲، ص۶۰۷، «ذیل» معرفة القراء الکبار ذهبی، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
ابن رافع سلامی [۲]
ابن رافع سلامی، محمد، ج۱، ص۵۹، تاریخ علماءِ بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
به کنیه ابوالعباس از او یاد کرده است. ابن مکتوم در قاهره به دنیا آمد. [۳]
ابن ابی الوفا، عبدالقادر، ج۱، ص۷۵، الجواهر المضیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
۲ - اساتیدابن مکتوم نزد تقی‌الدین صائغ، ابوحیّان اندلسی و نیز بنا به برخی از روایات نزد علی بن یوسف شطنوفی قرائت آموخت. [۴]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۷۰، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م.
در ادب از بهاءالدین ابن نحاس و در فقه از سروجی بهره گرفت [۵]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۴، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
و از اصحاب نجیب‌الدین عبداللطیف بن عبدالمنعم و ابن علاق و طبقه آنان اخذ حدیث نمود. [۶]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۵، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۷]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۷۴، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
۳ - شهرت ابن مکتومابن مکتوم از عالمان نحو و لغت به شمار آمده، [۸]
ابن ابی الوفا، عبدالقادر، ج۱، ص۷۵، الجواهر المضیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
ولی کمتر اثری از او در این زمینه به دست ما رسیده است. ملازمت طولانی او با ابوحیان [۹]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۴، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
و فراهم آوردن گزیده‌ای از تفسیر البحر المحیط وی شاید مهم‌ترین سبب ماندگاری یاد ابن مکتوم باشد. ابن حجر عسقلانی [۱۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۵، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
گوید: من کمتر کتابی از کتب ادبی از شعر و تاریخ و مانند آن دیده‌ام که در آن شرح حال مصنف کتاب به خط ابن مکتوم نباشد. ۴ - اشتغالاتابن مکتوم مدتی به نیابت در حکم (قضا) اشتغال داشته [۱۱]
ابن ابی الوفا، عبدالقادر، ج۱، ص۷۵، الجواهر المضیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
و پس از موسی بن علی قطبی در مصدر اقراء در جامع ظاهری مصر نشسته است. [۱۲]
ابن جزری، محمد، ج۱، ص۷۰، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م.
صفدی در ۷۴۵ق در قاهره نزد او رسید و اجازه روایت گرفته است [۱۳]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۷۵، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
و ابن رافع سلامی نیز از او روایت کرده است. [۱۴]
ابن رافع سلامی، محمد، ج۱، ص۵۹، تاریخ علماءِ بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
۵ - درگذشتاو سرانجام در مصر بر اثر طاعون درگذشت. [۱۵]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۷۵، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
۶ - آثاراز آثار او الدرّ اللقیط من البحر المحیط که گزیده گفتار استادش ابوحیان در مورد نظرات نحوی دو مفسر مشهور زمخشری و ابن عطیه است. [۱۶]
ابن مکتوم، احمد، ج۱، ص۶ - ۸، «الدر اللقیط»، در حاشیة البحر المحیط ابوحیان، قاهره، ۱۳۲۹ق.
این کتاب در حاشیة البحر المحیط در ۱۳۲۹ق در قاهره به چاپ رسیده است. نیز «ذیل» معرفة القراء الکبار شمس‌الدین ذهبی از آثار وی به همراه متن اصلی [۱۷]
ابن مکتوم، احمد، ج۱، ص ۶۰۴ - ۶۳۲، «ذیل» معرفة القراء الکبار ذهبی، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
در قاهره در ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م به چاپ رسیده است. همچنین یک نسخه تلخیص وی از اخبار النحویین و اللغویین قفطی در دارالکتب مصر [۱۸]
سید، خطی، ج۱، ص۱۸۰.
موجود است (برای آثار دیگربه این منابع رجوع کنید [۱۹]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۷۴، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
[۲۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۵، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۲۱]
سیوطی، عبدالرحمان، ج۱، ص۹۱، المزهر، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
[۲۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۶۰۰.
). ابن مکتوم در شعر نیز دستی داشته و قطعاتی از اشعار او را صفدی، [۲۳]
صفدی، خلیل، ج۷، ص۷۵- ۷۶، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
و ابن حجر [۲۴]
ابن حجر عسقلانی، احمد، ج۱، ص۲۰۵-۲۰۶، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
آورده‌اند. [۲۵]
نقشبندی، اسامة ناصر، ج۱، ص۶۲۳، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، ۱۹۸۵م.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الوفا، عبدالقادر، الجواهر المضیه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۲) ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲م. (۳) ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۴) ابن رافع سلامی، محمد، تاریخ علماءِ بغداد، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م. (۵) ابن مکتوم، احمد، «الدر اللقیط»، در حاشیة البحر المحیط ابوحیان، قاهره، ۱۳۲۹ق. (۶) ابن مکتوم، احمد، «ذیل» معرفة القراء الکبار ذهبی، به کوشش محمد سید جادالحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) سید، خطی. (۹) سیوطی، عبدالرحمان، المزهر، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م. (۱۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م. (۱۱) نقشبندی، اسامة ناصر، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، ۱۹۸۵م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مکتوم»، ج۴، شماره۱۸۰۵. |